संस्कृत विद्याभ्यास

अयं निजः परो वेित गणना लघुचेतसाम।्  उदारचरितानां तु वसुधैवकुटुम्बकम् ।

Convert the following present tense sentences into past tense sentences.  रामः पाठं पठति। Rama reads lesson. त्वं कन्दुकेन खेलसि। You play with ball. अहं जलं पिबामि। I drink water. बालिके हसतः। Two girls laugh. वयं नयामः। We carry. Solutions रामः पाठं अपठत्। त्वं कन्दुकेन अखेलः। अहं जलं अपिबम्। बालिके अहसताम्। वयं अनयाम। Change the number of the following sentences. If it is in singular, convert it to plural. If the sentence is in plural, convert it to singular.  वानरः वृक्षे कुर्दति। Monkey jumps in the tree. महिला ओदनं पचति। Woman cooks rice. वयं गृहं गच्छामः। We go home. नराः स्नानं कुर्वन्ति। Men have bath. मानवाः वृक्षाणां छायायां विरमन्ति। Men rest in the shades of trees. Solutions वानराः वृक्षेषु कूर्दन्ति। महिलाः ओदनं पचन्ति। अहं गृहं गच्छामि।  नरः स्नानं करोति। मानवः वृक्षस्य छायायां विरमति। Convert the following nouns as mentioned. पथिन्  - सप्तमी-एकवचन  = पथि    (in the road ) राष्ट्र - चतर्थी- एकवचन = राष्ट्राय (for the country) पाषाण - सप्तमी-एकवचन = पाषाणे (in the rock) य

 सूर्यः प्रभातसमये उदयते। सूर्योदये जनाः शयनात् उत्तिष्टन्ति। दन्तधावनं कुर्वन्ति। स्नानं कुर्वन्ति। देवं नमन्ति। छात्राः पाठान् पठन्ति, लिखन्ति च। पिता समाचारपत्रं पठति। माता ओदनं पचति।  छात्राः विद्यालयं गच्छन्ति। जनाः कार्यालयं गच्छन्ति। कृषकः क्षेत्रं कर्षति। Sounds very lame? Yes, may be. But remember we are trying to learn a new language - like little kids. So let's translate. सूर्यः- sun - भानु, सवितृ, दिनकर, रवि प्रभात - morning - प्रात समये - in that time - सप्तमि विभक्ति एकवचन उदयते -  rises - आत्मने पद प्रथम पुरुष एकवचन लट् लकार  शयनात् - from sleep (शयन पञ्चमी विभक्ति) उत्तुष्टन्ति - they wake up दन्तधावन - brushing teeth कुर्वन्ति - कृ लट् लकार प्रथम पुरुष बहुवचन - they do स्नानं - bath स्नान द्वितीया विभक्ति एक वचन  देवं - God दॆव द्वितीया विभक्ति एकवचन नमन्ति - they pray नम् लट् लकार प्रथम पुरुष बहुवचन  पठन्ति, लिखन्ति - they read, they write, पठ् लिख् लट् लकार प्रथम पुरुष बहुवचन  समाचारपत्रं - newspaper द्वितीया विभक्ति एक वचन  ओदनं - cooked rice द्वितीया विभक्ति एक

 भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती।  तत्रापि मधुरं काव्यं तस्मादपि सुभाषितम्।।3।। Of all the languages, the most important and heavenly and  melodious  is Sanskrit. Of those melodious is poetry. And among poetry Subhashitas are most melodious.  भाषा - language    भाषासु - सप्तमि बहुवचन - among languages मधुरा - pleasant, melodious, sweet गीर्वाणभारती - Sanskrit - गीर्वाणभाषा तत्रापि - तत्र + अपि  काव्यं - songs , poetry तस्मादपि = तस्मात+अपि  Now if you are interested, you can listen to this madhura song about Lord Krishna  

 क्रष्णमुखी न मार्जारी द्विजिह्वा न च सर्पिणी | पञ्चभर्त्री न पाञ्चाली यो जानाति स पण्डितः || She has black face, but she is not a female cat ( मार्जारी). She has two tongues, but she is not a snake ( सर्पिणी). She has five husbands ( पञ्चभर्त्री),but she is not Panchali - Draupadi. The one who knows answer, is a wise man. Can you guess the answer? --------------------------------------------------------------------------------------------------------- कस्तूरि जायते कस्मात्  को हन्ति करिणां कुलम् | किं कुर्यात् कतरो युद्दे मृगात्  सिंहः पलायनं || From what   Kasturi comes (is made)? Who kills the clans of elephants? What should a coward do in a war? Lion runs away from the deer.   Of course, the fourth line sounds really strange. Why should a lion run away from a deer? Isn't it the other way around? That the deer runs away from the lion?   But the fact is, the last line is just answers for first three questions. From what kasturi comes ? From deer - म्रगात्  Who kills the clans of

 Match the words with their synonyms शैलानाम्               स्वस्य​ शक्रः                    पर्वतानाम् आत्मनः                इन्द्रः चक्षुः                     भूपतिः उत्पटाय​                निष्कास्य​ महीपालः              नेत्रम्     Now the question arises. Do we know these words at all? Let us inspect them. शैलानाम् - शैलः षष्टि विभक्ति बहुवचन  - of the mountains पर्वतानां - of the mountains शक्रः - इन्द्र Indra -the King of Gods आत्मनः - आत्मन् षष्टि विभक्ति एकवचन - of one self  स्वस्य - स्व षष्टि विभक्ति एकवचन - of self चक्षु - eye - नेत्रम्  उत्पटाय - having pulled out निष्कास्य -  having removed महीपाल - भूपति - king Done and over. Now match the words yourself - aatmanaha svasya kuru.  But let us continue our journey with another set of of words. Let us select  appropriate word with same meaning in the given set.    राज्ञः दानशीलताम् आकर्ण्य जनाः तं देशम् आयान्ति स्म |Having heard of charitable nature  of the king,  people used to arrive to that country श्रुत्वा       (having

उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः । न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ।।1।। पुस्तके पठितः पाठः जीवने नैव साधितः। किं भवेत् तेन पाठेन जीवने यो न सार्थकः ।।2।। प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः। तस्मात् प्रियं हि वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ।।3।। गच्छन् पिपीलको याति योजनानां शतान्यपि। अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति ।।4।। काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः ।।5।। Now let us understand these verses उद्यमेन - मनोरथैः - by desire सुप्तस्य सिंहस्य - of sleeping lion   मुखे -in the mouth प्रविशन्ति - enter    सिद्ध्यन्ति - be accomplished (plural)   मृगाः - deers Work gets done only by hard work, not just by desiring it. (like) The animals don't enter the mouth of a sleeping lion.  Even the lion has to go and hunt for animals to eat them. पुस्तके - in the books  पठितः - read   जीवने - in life    न एव साधितः - not accomplished किं - what भवेत् - becomes तेन पाठेन - with those lessons   सार्थकः - useful If a stude

 Here are the numbers from 1 to 20 in Sanskrit. One एकम्  (ekam)१ Two द्वे  (dve) २ Three त्रीणि (treeNi) ३ Four चत्वारि (chatvari) Five पञ्च (pancha) Six षट् (shat) Seven सप्त (sapta) Eight अष्ट (ashta) Nive नव (nava) Ten दश (dasha) Eleven एकादश (ekAdaza) Twelve द्वादश Thirteen त्रयोदश Fourteen चतुर्दश Fifteen पञ्चदश Sixteen षोडष Seventeen सप्तदश Eighteen अष्टादश Nineteen नवदश Twenty विंशति  Now can we use these in some sentences. षड् ऋतवः भवन्ति। There are 6 seasons.  द्वादश मासाः भवन्ति। There are 12 months. एकस्मिन् मासे त्रिंशत् या एकत्रिंशत् दिनाः भवन्ति। In a month there are 30 or 31 days. फरवरी मासे सामान्यतः अष्टविंशति दिनानि भवन्ति। In the month of February usually there are 28 days. Let us talk about seasons and months in Indian calendar. The twelve months and six seasons according to Indian calendar are चैत्रः वैशाखः ---वसन्तः ज्येषः आशाढः - ग्रीष्मः श्रावणः भाद्रपदः - वर्षा आश्वीजः कार्तीकः - शरत् मार्गशीर्षः पुष्यः - हेमन्तः माघः फाल्गुणः - शिशिरः Do you know that, in eac

 Upasargas are verb prefixes in Sanskrit. These prefixes alter or enhance the meanings of the verbs. e.g आ+गच्छति = आगच्छति  (Comes)  Here the verb has almost opposite meaning of गच्छति -goes अव+ गच्छति = अवगच्छति (Understands)  different meaning from गच्छति अनु+सरति = अनुसरति (Follows)  सरति means goes वि+स्मरति = विस्मरति (forgets) opposite in meaning. स्मरति means remembers परा+जयति = पराजयते (loses) opposite in meaning of जयति - wins प्र+वहति = प्रवहति (flows fast) enhances the meaning of वहति - flows Here is the complete list of upasargas प्र = more, forward आ = to form, backwards परा = down, backward नि = in, more अप = away, opposite अधि = above सम् = together, very much अपि = also, to cover अनु = behind सु = good अव = down अभि = towards निस् = out, far away प्रति = towards, against निर् = out परि = around दुस् = bad उप = near, to दुर् = difficult उद् = up वि = contrary, particular अति = beyond Some of these upasargas can be used as independent words too.  अहम् अपि गृहं गच्छामि।

 आपादान कारकम् In Sanskrit, आपादान कारक -  the ablative case is the fifth case ( pañcamī )। Sanskrit nouns in the ablative often refer to a subject "out of" which or "from" whom something (an action, an object) has arisen or occurred: पत्रं तरोः पतति। "the leaf falls from the tree ".  When an object is separated from another the word expressing the object from which the separation happened will be in ablative case. e.g. अश्वारोही अश्वात् पतति।   The horse rider falls down from the horse. लतायाः पुष्पाणि पतन्ति।    Flowers fall down from the creeper. गान्गा हिमालयात् निस्सरति।   River Ganga flows from Himalaya. बालिका बिडालात् बिभेति।     Girl is afraid of cat। बालकः गृहात् बहिः आगच्छति। Boy comes out of the house. जलात् विद्युत् उद्भवति।    Electricity arises from water. पर्वातात् नद्यः प्रभवन्ति।    Rivers flow down from the mountains.  विद्या ददाति विनयं विनयाद् याति पात्रताम्।  Education bring humbleness. Humbleness brings worthiness पात्रत्व

We have earlier seen that subject of a sentence is called kartru कर्तृ - and it will be प्रथमा विभक्ति Let us look at other declensions of nouns. कर्मकारकम् The object of a sentence is called कर्म in Sanskrit. The words which are objects will be in second declension - द्वितीया विभक्ति  or कर्म कारक Let us look at an example माता भोजनं यच्छति। In this sentence the subject is माता. And the object is भोजनं. Mother brings the meal. Object answers the question what or whom of the verb. Let us look at few more examples. रमा तत्र त्रीणि पात्राणि स्थापयति।  Here what does Rama keep? She keeps रीणि पात्राणि. पुत्रः जलं पिबति।                        Son drinks water. पिता तिस्रः चटकाः पश्यन्ति।        Father sees three sparrows. पिता कन्यां कथयति।                   Father tells the girl. पुत्रः पुत्री च जनकम् अनुसरतः।     Son and daughter follow father. महिलाः व्यायामं कुर्वन्ति।            Women do exercise. परस्परं वार्तालापं च कुर्वन्ति।        They also do the conversation among th

  वृक्षे अनेके खगाः वसन्ती।  ते परस्परं प्रेम्णा व्यवहरन्ति। एकदा एकः वानरः तत्र आगच्छत्।   सः शाखासु कूर्दते। खगाः दुःखिता भवन्ति। ते न जानन्ति कथं अस्य प्रतीकारं कर्तव्यः। पुनः ते अचिन्तयन् - वयं मिलित्वा अस्य ऊपरी प्रहारं कुर्मः। तदा वानरः आगच्छत्। ते तस्य ऊपर प्रहारं अकुर्वन्। वानरः आहतः अभवत्। ततः परं सः कदापि तत्र न आगच्छत्। Now find out the subjects in these sentences.  Subject is called कर्तृ in Sanskrit. Please remember that, the verb follows in number and person according to the subject. वृक्षे अनेके खगाः वसन्ती। - खगाः   (There were many birds living in the tree.)   ते परस्परं प्रेम्णा व्यवहरन्ति| - ते   ( They were affectionate with one another.) एकदा एकः वानरः तत्र आगच्छत्।  वानरः ( Once a monkey came there.)   सः शाखासु कूर्दते।   सः   ( He jumped on the branches.) खगाः दुःखिता भवन्ति। खगाः ( Birds became sad.) ते न जानन्ति कथं अस्य प्रतीकारं कर्तव्यः। ते ( They don't know how to take revenge on this.) पुनः ते अचिन्तयन् - वयं मिलित्वा अस्य ऊपरी प

 छात्रः पठति।       Student studies. छात्रौ पठतः। Two boys read. छात्राः पठन्ति। Boys read बालकः हसति।     Boy laughs. बालकौ हसतः। Two boys laugh.   बालकाः हसन्ति। Boys laugh. माता आगच्छति।   Mother comes. शिक्षकः पठयति।    Teacher teaches. कृषकः क्षेत्रं कर्षति।  Farmer ploughs the field. श्रमिकः पाषाणं त्रोटयति।   The laborer breaks the stone. लिपिकः कार्यं करोति।    The clerk does work. छात्रः लेखं लिखति।        The students writes an article. अजौ तृणान् चरतः।        Two Goats graze the grass. वानरौ कूर्दते।                 Two monkeys jump. धनिकौ वस्त्रदानं कुरुतः।    Two rich men donate the clothes. धावकाः धावन्ति।            Runners run. पाचकाः भोजनं पचन्ति।    Cooks cook the meal. छात्राः पाठान् पठन्ति।        Students read the lesson. त्वं कुत्र गच्छसि?             Where do you go? युवां कुत्र गच्छथः? Where do you both go?  यूयं कुत्र गच्छथ? Where do you (all) go? युवां किं खादथः?              What do you both eat? यूयं किं कुरुथ?                  What do you (you all) do? अहं

 एकस्मिन् -------- (वन) एकः सिंहः अवसत्। एकदा सः -------- (वृक्ष) नीचैः सुप्तः आसीत्। एकः मूषकः तस्य शरीरे इतस्ततः -------- (धाव् लङ्) | तेन सिंहः प्रबुद्ध: । सः मूषकाय अक्रुध्यत्। मूषकः अवदत्, "भो वनराज। -------- (अस्मद्) दयां कुरु। अहं यथाकालं भवतः सहायतां -------- (कृ लृट् ) । सिंहः मूषकम् -------- (मुच् लङ्)।  एकदा सिंहः व्याध्स्य जाले बद्धः अभवत्। तदा सः -------- (गर्ज् लङ्)। तत् आकर्ण्य मूषकः तत्रा आगच्छत् अवदत् च-‘‘भो राजन्, अहं जालं कृन्तामि। भवान् चिन्तां न करोतु। ततः सः मूषकः जालम् --------(कृत् लङ्)  तेन मुक्तः अभवत्। प्रसन्नः च अवदत् - ‘‘भो मित्रा मूषकः,  -------- (अस्मद्) प्रसन्नः अस्मि| This is an interesting way of telling a story. As you can see, the words to be filled are given in parantheses but without proper forms.  e.g. the first word to be filled is वने - the word वन in locative case. Because the lion was living "in" the forest.  Can you guess the second one? It is वृक्षस्य.  - of the tree एकदा सः वृक्षस्य नीचैः सुप्तः आसीत्।  Once he was sleeping u

 Fill in the blanks with the given words (जनकेन      वानराय     सिम्हशावकान्     गण्डकः   शुकः  ) अहं   -------- फलानि आयच्छम्   |    ------- अतीव स्थूलः पशुः अस्ति   |   अहम् ------ सह जन्तुशालाम् आगच्छम्   |  वयं ------ गण्डकान् , मकरान् च आपश्याम |  -------- हरितवर्णः अस्ति |  Now the meanings of the words to be filled are  जनकेन  with father    वानराय  for monkey   सिम्हशावकान् - lion cub     गण्डकः  rhinoceros  शुकः parrot So let me leave you the joy of filling the correct words now.  As you might have guessed,  I have taken (taken , stolen - copied same same ) this from a lesson on zoo visit. Next let us see some more exercises with respect to verb forms in present tense (1)तौ उभौ अपि ............. (नृत्यन्ति/नृत्यतः/नृत्यति) - They both also dance. (2) यूयं सर्वे किम् ............. (कुरुथः/कुरुथ) - Why do you (you all) do all this? (3) आवां कदापि असत्यं न ............. (वदामि/वदावः/वदामः) - We both never tell lies. (4) ते बालिके विद्यालयं कदा .........

 Match the following words with their antonyms (विलोम पद) सुन्दर:                      निकटम्                   दु:खी                        कर्कशः अध:                         असुन्दरः मधुरः                       सुखी मूर्खः                         उपरि दूरम्                         चतुरः Now do we understand these adjectives?  Let us write all these words with their English meanings. सुन्दर:    Pretty                  निकटम्        Near           दु:खी     Sad                      कर्कशः          Harsh sound अध:     Down                   असुन्दरः       Not beautiful मधुरः    Melodious           सुखी            Happy मूर्खः      Idiot                    उपरि           Above दूरम्      Far                      चतुरः           Intelligent Now our task is very simple, isn't it? Let us match each word with it antonym - विलोम पद सुन्दर:                      असुन्दरः              दु:खी                        सुखी अध:                         उपरि मधुरः                       कर्कशः मूर्खः

Fill in the blanks with the given uninflected (अव्यय​ - words that do not change)words given below. एव     खलु     परितः     पुरत​:      तथा      सदा      विना विद्यालयस्य ------ एकम् उद्यानम् अस्ति । सत्यम् ------- जयते । किं भवान् स्नानं कृतवान् -------? स: यथा चिन्तयति ----- आचरयति। ग्रामं ------ वृक्षाः सन्ति। विद्यां ------ जीवनं वृथा। The words of Sanskrit which do not change according to gender, number or case are called अव्यय​. Let us understand the meanings of these words in order to fill them in the sentences.  एव - only खलु - indeed परितः - surrounding पुरत​: - in front of तथा - such (used often with यथा) सदा - always विना  - without   Now let us complete the exercise. विद्यालयस्य पुरत​ : एकम् उद्यानम् अस्ति ।  There is a garden in front of the school. सत्यम् सदा   जयते । Truth always wins. किं भवान् स्नानं कृतवान् खलु ? Have you bathed indeed? स: यथा चिन्तयति तथा   आचरयति। He practices what he thinks. ग्रामं  परितः वृक्षाः सन्ति। There are trees around the village. विद्यां

 Let us continue with some questions on the text we have seen in the previous post where the story was given with English meanings. Let us see some questions and try to answer them आपत्काले केषां वचनं ग्रह्याम्? In difficult situations, whose advice should we take? विशाल​: शाल्मलीतरुः कुत्रासीत्? Where was the large shalmali tree? व्याध​: कान् विकीर्य् प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः? What did the hunter spread around and hide? सर्वथा कीदृशं कर्म न कर्तव्यम्?  Which types of work we should never do? Answers आपत्काले वृद्धानां वचनं ग्रह्यताम्। In difficult situations, we should take the advice of old people. विशाल​: शाल्मलीतरुः गोदावरीतीरे आसीत्| Large shalmali tree was on the banks of Godavari.  व्याध​: ताण्डूलान् विकीर्य् प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः| Hunter spread the rice grains and hid and sat. सर्वथा अविचारितं कर्म् न कर्तव्यम्| You should never do something without thinking. Pick the following in these sentences. विशालः शाल्मलीतरुः   आसीत् |      विशेषण    ततः कपोतराजः ताण्डूललुब्धान् कपोत

 गोदावरीतीरे विशालः शाल्मलीतरुः   आसीत् । In the banks of river Godavari, there was a huge silk cotton tree.  तत्र पक्षिणः निवसन्ति स्म । There birds were living. अथ कदाचित् रात्रौ कश्चिद् व्याध​: तत्र तण्डुलान् विकीर्य जालं च विस्तीर्य प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितश्च​। Then one night, some hunter spread rice grains there and put a net and hid and sat there. प्रातःकाले चित्रग्रीव नाम कपोतराजः सपरिवार​: आकाशादेव तान् तण्डुलकणान् अपश्यत्। In the morning, king of pigeons called Chitragreeva with his flock saw the rice grains from sky only.  ततः कपोतराजः ताण्डूललुब्धान् कपोतान् प्रत्याह​। Then the king of pigeons tried to ward off the rice-greedy pigeons.  "कुतोत्र निर्जनवने तण्डुलकणान् स्म्भवः। Where will rice grains come from in this lonely forest? भद्रमिदं न पश्यामि। I don't see good in this. सम्भवतः कोपि व्याधः अत्र भवेत्। Probably some hunter is here. सर्वथा अविचारितं कर्म् न कर्तव्यम्" | Definitely we should not do something without thinking. परं तस्य वचनं तिरस्कृत्य कश्चित्